Το φαινόμενο Φόρερ (Forer Effect) ή αλλιώς Barnum effect αφορά στην τάση των ανθρώπων να αξιολογούν ως εξαιρετικά ακριβείς, διάφορες αόριστες πληροφορίες που αναφέρονται σ’ αυτούς προσωπικά, αν και αυτές μπορούν να ισχύουν για πολλούς ανθρώπους.
Το φαινόμενο αυτό μπορεί να εξηγήσει την ευκολοπιστία ή την αφέλεια των ανθρώπων σε διάφορα συστήματα μεταφυσικής όπως είναι η αστρολογία και η μαντεία, καθώς επίσης και διαφόρων “τεστ προσωπικότητας”.
Ο ψυχολόγος Μπέρτραμ Φόρερ ανακάλυψε ότι οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στο να αποδέχονται ασαφείς και γενικόλογες περιγραφές της προσωπικότητας τους σαν να ισχύουν αποκλειστικά γ’ αυτούς, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι η ίδια περιγραφή μπορεί να ισχύει και για οποιονδήποτε άλλο.
Ο Forer το 1948 πραγματοποίησε ένα πείραμα στο οποίο συμμετείχαν φοιτητές, στους οποίους χορήγησε ένα τεστ προσωπικότητας και τους ενημέρωσε ότι στο τέλος θα τους δώσει ξεχωριστά στον καθένα την τελική αξιολόγηση για την προσωπικότητά τους με βάση τις απαντήσεις που έδωσαν. Στο τέλος έδωσε σε όλους τους φοιτητές χωρίς οι ίδιοι να το γνωρίζουν την εξής αποτίμηση:

«Έχεις ανάγκη οι άλλοι να σε συμπαθούν και να σε θαυμάζουν. Έχεις την τάση να είσαι επικριτικός με τον εαυτό σου. Έχεις σημαντικές ικανότητες τις οποίες δεν έχεις ακόμα χρησιμοποιήσει προς όφελος σου. Αν και πειθαρχημένος και με αυτοέλεγχο εξωτερικά, είσαι ανήσυχος και ανασφαλής εσωτερικά. Κατά καιρούς έχεις σοβαρές αμφιβολίες για το αν έχεις πάρει τη σωστή απόφαση ή έχεις κάνει τη σωστή επιλογή. Προτιμάς να βλέπεις κάποιες αλλαγές και δυσανασχετείς όταν περιορίζεσαι από φραγμούς και περιορισμούς. Περηφανεύεσαι για τον εαυτό σου ως ένα ανεξάρτητα σκεπτόμενο άτομο και δεν αποδέχεσαι τις απόψεις των άλλων αν δεν υπάρχουν αρκετές αποδείξεις. Θεωρείς πως δεν είναι συνετό να είσαι απόλυτα ειλικρινής όταν αποκαλύπτεις τον εαυτό σου στους άλλους. Κατά καιρούς είσαι εξωστρεφής, καταδεκτικός, κοινωνικός, ενώ άλλες φορές είσαι εσωστρεφής, επιφυλακτικός και μαζεμένος. Μερικές από τις φιλοδοξίες σου δεν είναι ρεαλιστικές. Μία από τις βασικότερες επιδιώξεις σου στη ζωή είναι η ασφάλεια.»
Η πλειοψηφία των φοιτητών συμφώνησε με όσα περιέγραφε η τελική αποτίμηση για την προσωπικότητά τους, και μόνο όταν αποκαλύφθηκαν τα αποτελέσματα οι φοιτητές έμαθαν πως είχαν λάβει την ίδια αποτίμηση, η οποία στην πραγματικότητα ήταν συνδυασμός διαφόρων αποσπασμάτων από αστρολογικές στήλες.
Το φαινόμενο Φόρερ φαίνεται να εξηγεί, τουλάχιστον εν μέρει, το γιατί τόσοι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι ψευδοεπιστήμες «δουλεύουν». Η αστρολογία, η αστροθεραπεία, οι βιορυθμοί, η χαρτομαντεία, η χειρομαντεία, το εννεάγραμμα, η μαντική, η γραφολογία κλπ. φαίνονται να δουλεύουν επειδή φαίνεται να παρουσιάζουν μια ακριβή ανάλυση της προσωπικότητας.
Έρευνες έδειξαν πως είναι πιο πιθανό ένα άτομο να θεωρήσει μια πρόταση ακριβή όταν:
– πιστεύει πως τα αποτελέσματα αφορούν αποκλειστικά τον ίδιο.
– πιστεύει στην αυθεντία του αξιολογητή.
– τα αποτελέσματα είναι κυρίως θετικά.

Ο ψυχολόγος Barry Beyerstein πιστεύει ότι «η ελπίδα και η αβεβαιότητα βάζουν σε κίνηση ισχυρές ψυχολογικές διεργασίες οι οποίες και κρατούν όλους τους μυστικιστικούς και ψευδοεπιστημονικούς συμβούλους προσωπικότητας στο επάγγελμα. Συνεχώς προσπαθούμε να βγάλουμε νόημα από την ομοβροντία ασύνδετων πληροφοριών που λαμβάνουμε καθημερινά και έχουμε γίνει τόσο καλοί στο να συμπληρώνουμε τα κενά που μερικές φορές βγάζουμε νόημα μέσα από ανοησίες…»

Ευάγγελος Ορφανίδης – Κλινικός Ψυχολόγος, DipCH
psychology@evangelosorfanidis.com